Ότι δεν ειπώθηκε στο "1821" του ΣΚΑΪ / ΧΡΟΝΟΣ

"Οι ιδέες δεν φτάνουν ως τον αγράμματο θρησκευόμενο αγρότη. Οι λόγοι είναι πολλοί, είναι ότι η εκκλησία παραδοσιακά καλλιεργεί μία αντίληψη κυκλική του χρόνου, δεν υπάρχει η έννοια πρόοδος στην ιστορία όπως την αντιλαμβάνεται η εκκλησία, υπάρχει μία κυκλική εξέλιξη σαν τις εποχές του χρόνου.

Αντίθετα η Γαλλική επανάσταση φέρνει ένα καινούργιο πολύ ισχυρό στοιχείο στη δυτική σκέψη που είναι η έννοια της προόδου, ότι ο άνθρωπος γεννιέται και προχωρεί προς κάτι καλλίτερο και οι απόγονοι του προς κάτι ακόμη καλλίτερο, η έννοια της προόδου, λοιπόν, μπαίνει στη λογική των λογίων της εποχής και του Κοραή βεβαίως [...]".

Αυτά είναι λόγια του κυρίου Θ. Βερέμη από τη συζήτηση που ακολούθησε τη δεύτερη εκπομπή του ΣΚΑΪ, "1821".

Ο Ελληνισμός πέρασε από την Ελληνιστική εποχή στην Αλεξανδρινή εποχή (γνωστή ως Ρωμαιοκρατία) και μετά στην εποχή της Βασιλείας των Ρωμαίων ή Ελληνική Ανατολική Αυτοκρατορία ή Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (γνωστή ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία).

Ο αγράμματος αλλά θρησκευόμενος αγρότης, των χρόνων της Τουρκοκρατίας και τώρα Οθωμανικής κυριαρχίας, που ακολούθησαν την άλωση, γνώριζε τα καθόλου ευκαταφρόνητα γράμματα του Θεού, όπως η Οκτάηχοςκαι το Ψαλτήρι.

Την εποχή του δυτικού Διαφωτισμού έζησε ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800 ή 05) ο οποίος θεωρείται, με τον Ευγένιο Βούλγαρη, προτωπόρος του "ελληνικού Διαφωτισμού" στο χώρο της παιδείας. Ήταν ένας από τους λόγιους, μαθηματικός και ιεράρχης. Έγραψε πολλά συγγράματα θετικών επιστημών, αλλά κι ένα ογκώδες ανώνυμο έργο αναιρετικό των ιδεών του Βολταίρου (ο Βολταίρος στα 1793, αν όχι και νωρίτερα, ελέγχεται σε εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου ως όργανο "παντελούς ασεβείας και αθεϊας", πρωτοπ. Γ.Δ. Μεταλληνός, Ελληνισμός Μετέωρος, εκδ. ΑΔΕΕ 1992, σ.40) και ίδρυσε τη Σχολή Θεοτόκη στην Κέρκυρα, το "Κοινόν Φροντιστήριον" στο οποίο διδάσκονταν οι θετικές επιστήμες. Ο ίδιος ενώ απέφευγε το αρχαϊζον γλωσσικό ιδίωμα, χωρίς να υιοθετεί την καθομιλουμένη γλώσσα, θεώρησε ότι το Κυριακοδρόμιον του (ομιλίες ερμηνευτικές στα ευαγγελικά και αποστολικά αναγνώσματα του εκκλησιαστικού έτους) έπρεπε να το γράψει σε γλώσσα κατανοητή για την εποχή ώστε να ωφεληθεί το έθνος.

Ωστόσο, από τους μεταγενέστερους εκπροσώπους του Διαφωτισμού στην Ελλάδα, ο Νικηφόρος Θεοτόκης κατατάσσεται στους "συντηρητικούς", διότι δεν ακολούθησε με συνέπεια το δυτικό πρότυπο, δηλαδή, δεν μετέτρεψε την προτίμησή του για τις εμπειρικές επιστήμες σε μαχητική ρήξη με τη θρησκευτική παράδοση, δεν διεκδίκησε την "κοσμική" αυτονομία της φιλοσοφίας και της παιδείας, την αυτοτέλεια τους ως προς κάθε θρησκευτική αναφορά. (Κ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σ.137 και 139 // Ε. Παπανούτσος, Νεοελληνική Φιλοσοφία, σ.29 [sic] Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, εκδ. Δόμος, 1999, σ. 164).

Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελληνικής Αυτοκρατορίας των Ρωμαίων είναι η Αυτοκρατορία του Δεσπότη Χριστού και ως εκ τούτου η πρώτη που χαρακτηρίζεται Χριστιανική! Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι εδραιώθηκε εκεί που υπήρχε ο ελληνικός πολιτισμός ως υπόστρωμα και θεμέλιο. "Η ελληνική φιλοσοφία υπηρετεί ως οδηγός, οδηγώντας στην τελειότητα αυτούς που εκλήθησαν στον Χριστιανισμό", διδάσκει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (Στρωματείς, 1,5 Migne, Patrologia Greca VIII, 717-720).

Η Ορθόδοξη Εκκλησία βεβαίως και καλλιεργεί παραδοσιακά την κυκλική αντίληψη του χρόνου, διότι είναι ακριβώς αυτή η έννοια της Ανάστασης. Ο κυκλικός χρόνος δεν έχει αρχή και τέλος, αντίθετα κάθε τέλος κύκλου οδηγεί σε μία νέα αρχή. Γνωρίζουμε ότι κάθε ενέργεια έχει ορισμένη κυκλική διεύθυνση, η ίδια η μορφή-ζωή χρησιμοποιεί το σχήμα του κύκλου και τίποτα δεν είναι δυνατόν να μορφοποιηθεί δίχως να πάρει τη μορφή κύκλου.

Ο Πλάτων θεωρούσε ότι η κίνηση που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ομοιότητα με την κίνηση της καθαρής σκέψης είναι αυτή η κυκλική περιφορά των ουρανίων σωμάτων (Φαίδρος, Τίμαιος 34a και 37a, Νόμοι 898a,b). Με τις κινήσεις των άστρων, τροχιές, συνδέεται ο τριπλός χρόνος, παρελθόν, παρόν και μέλλον και οι κινήσεις του νου (έδρα της αθάνατης ψυχής), (Τίμαιος, 87a, μτφ. Β. Κάλφας, εκδ. Πόλις, 2003) και της ψυχής. Δηλαδή, ο κυκλικός χρόνος συνδέεται με τις ουράνιες κινήσεις των άστρων και των ψυχών, που είναι σπίθα αστρικής ουσίας (Πλάτων, Τίμαιος, 41d-e, Μακρόβιος Commentarium Scipionis, 14, 19D.Α15, Αέτιος VI,3,4 [sic] Κ. Αξελός, Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, μτφ. Δ. Δημητριάδης, εκδ. Εξάντας 1974/1986), αιτία και αρχή της ζωής (Αριστοτέλης, Περί ψυχής, 415b). Όπως τ' άστρα όταν πεθαίνουν, ο σπόρος του ώριμου καρπού όταν πέσει στη γη μπορεί να μη φαίνεται αλλά δεν χάνεται, αρχίζει ένα νέο κύκλο κύκλο ζωής, το ίδιο και ο άνθρωπος.

Έτσι ο ελληνικός τρόπος σκέψης είναι κυκλικός ("τέλεια και άφθαρτη" κίνηση) σ' ένα κόσμο που δεν έχει αρχή μήτε τέλος διότι είναι αιώνιος, σε αντίθεση με τον δυτικό τρόπο σκέψης, που είναι ευθύγραμμος ("ατελής και φθαρτή" κίνηση).

Η ευθύγραμμη κίνηση έχει αρχή και προοδευτικά οδεύει στο τέλος, είναι ακριβώς αυτός ο τρόπος σκέψης που επικράτησε και μας έφερε στη σημερινή εφιαλτική κατάσταση.

Η δύση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σήμανε την ανατολή της Αναγέννησης του Δυτικού Μεσαιωνικού Κόσμου. Η μεταλαμπάδευση του Ορθόδοξου Ελληνικού πολιτισμού στη Δύση είχε ως αποτέλεσμα την Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και το Διαφωτισμό. Ο Διαφωτισμός των λαών της Δύσης δεν αφορά τους Έλληνες με την ελληνορθόδοξη (βυζαντινή) συνείδηση του κόσμου. Άλλη η πραγματικότητα της Δύσης κι άλλη της Βασιλείας των Ρωμαίων.

Οι κλασσικοί Έλληνες, γράφει ο Κ. Παπαϊωάννου, είχαν πλήρη επίγνωση της τεράστιας προόδου που είχαν πραγματοποιήσει τόσο απέναντι στην Ανατολή όσο -κυρίως- απέναντι στο ίδιο τους το παρελθόν, και όμως, όχι μόνο δεν μπόρεσαν ποτέ να διανοηθούν την ιστορία σαν πρόοδο, αλλά όσες φορές ξεπέρασαν την κοινή σ' όλους τους προχριστιανικούς πολιτισμούς ιδέα της κυκλικότητας του χρόνου, δεν μπόρεσαν να συλλάβουν παρά την κατεξοχήν "αντιπροοδευτική" ιδέα ότι η (ουσιαστικά μυθική) διαδοχή των "αιώνων" παριστάνει τα στάδια μιας ολοένα βαθύτερης παρακμής και αποσύνθεσης (Κόσμος και Ιστορία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2000, σ.23).